Vrijzinnig leven: Bewogen, open en uitnodigend.
Een remonstrants forum in Berlijn. in: „Adrem“, Utrecht, Juni 2013.
In januari 2010 begonnen we met het ‘Forum van de Remonstranten in Berlijn’. De bedoeling was dat het een plek van open uitwisseling zou zijn, een vrije ruimte voor vrijzinnig geloof en liberale theologie, voor levensoriëntering. Een plek in de volle openbaarheid, maar buiten de kerkmuren. Het gaat hier dus niet om een gemeente in klassieke zin. ‘Forum’ is een ongebruikelijke naam: de titel drukt uit dat we het leven willen provoceren, dat het iets is in wording en dat het open wil staan voor experimenten. Gevestigde (orthodoxe) kerkgemeenschappen zijn er genoeg, die sterven langzaam uit. Sociologen weten dat zij, vanwege hun dogmatisme en bureaucratische karakter, nauwelijks nog kans maken om als oriëntatie serieus genomen te worden door de verlichte en zoekende mens. De naam ‘Forum’ werd bewust gekozen in een metropool, die ook in religieus opzicht bijzonder is. Alle kerkelijke initiatieven hebben het hier zwaar, de roep van de kerken is bovendien zeer verdeeld. Boeddhisten doen het beter dan de grote christelijke kerken, en dikwijls ook de fundamentalistische pinksterkerken.
Kerkelijk Berlijn
Sociologen beschouwen het sterke seculiere karakter van Berlijn als met recht uniek in Europa. Van de 3,5 miljoen inwoners zeggen 2,3 miljoen mensen dat ze ‘zonder religie’ zijn, dat is dus meer dan 60 procent. Er zijn wel verschillen: De inwoners van het vroegere westelijke deel van de stad waren ooit lid van een kerk. De meeste bewoners van Oost-Berlijn, de vroegere hoofdstad van de DDR, waren dat nooit. Zij noemen zich atheïstisch, heiden, seculier … ongetwijfeld ook een gevolg van de religiepolitiek in de DDR. Maar jonge mensen in Berlijn, die geboren zijn na de val van de Muur, noemen zich eenvoudig ‘zonder religie’ of ‘neutraal’. Velen van hen zeggen: ‘Ik ben (religieus) niets’. Duidelijk is wel dat zij, zoals ook andere mensen zonder religie, open staan voor spirituele vragen. Het esoterische circuit is hier dan ook uitermate ontwikkeld en veelkleurig.
In Berlijn zijn 665.000 personen nog lid van de Evangelische Kerk, 320.000 behoren tot de Rooms-Katholieke Kerk, 12.000 mensen hangen het joodse geloof aan en er zijn 250.000 moslims. De ‘religieuze praktijk’ van de christenen, als deze al statistisch te meten valt, is zeer bescheiden:
4 procent van de protestanten neemt deel aan de dienst op zondag, bij de katholieken gaat
10 procent nog naar de mis. Dus in totaal gaan 70.000 inwoners, vooral oudere mensen, op zondag naar de kerk. Ter vergelijking: meer dan 100.000 jongeren alleen al bezoeken in het weekend de meer dan 120 grote muziekclubs die Berlijn rijk is. De kerken voelen geen gezonde druk om te presenteren, ambitie lijkt wel een zonde, routine is een deugd, de bureaucratie is heilig. Bedenk daarbij dat het Aartsbisdom Berlijn een jaarbudget heeft van 164 miljoen euro en dat de Evangelische kerk hier 326 miljoen euro heeft te besteden!
Wat voor de religieuze binding van de inwoners van Berlijn geldt, geldt natuurlijk evenzo voor grote delen van Europa en Noord-Amerika. Overal waar mensen goed zijn opgeleid en de ideeën van de Verlichting in hun denken hebben geïntegreerd, valt de binding aan de ‘orthodoxe’ grote kerken weg. In Berlijn zie je dan ook dat veel mensen zich storen aan dogmatische leerstellingen, zij willen geen binding met instituties die voorschrijven hoe men moet leven. De individuele gelovigen in de ‘orthodoxe’ kerken moet toehoren en gehoorzamen aan wat de traditie voorschrijft. Hun persoonlijke religieuze ervaringen hebben geen betekenis voor het karakter van de kerk zelf. Remonstrants forum
Eigenlijk biedt zo’n situatie een vruchtbare bodem voor het oprichten van een vrijzinnig en liberaal theologisch forum. Zo’n forum zou heel goed een alternatief kunnen zijn voor kritische en gevormde mensen. We bestaan nu drie jaar, maar kunnen nog niet bogen op een groot aantal leden. Maar gaat het vrijzinnige christenen wel vooral om leden? Of is het vrijzinnige geloof eerder een open beweging, die op verschillende plaatsen mensen inspiratie geeft en hen aanmoedigt om hun leven kritisch en solidair vorm te geven? We komen bewust bij elkaar in cafés of in kunstgaleries. Wij voelen ons aangemoedigd tot deze vorm van seculiere presentie door de remonstrantse theologie zelf. Zei professor Van Leeuwen immers niet ‘het remonstrantse geloof is christelijk en humanistisch’? De belangrijkste activiteit is voor ons een maandelijkse filosofische salon, die nu al weer 6 jaar bestaat. Zeventig keer zijn we op deze manier bij elkaar geweest. In al die jaren hebben we ons een plek verworven in de Berlijnse wereld van de religiefilosofie.
Ongeveer 20 deelnemers komen in een salon bij elkaar. Enkelen van hen zijn er regelmatig en al vanaf het begin bij. Minstens twee uur lang spreken we dan over een filosofisch of in brede zin religieus onderwerp. Bijvoorbeeld: Wat is zelfbeschikking? Wat betekent religieus ‘patchwork’? Wat betekent het gehaaste en snelle leven? Wat is stilte? Wat is eenzaamheid? Wie met ons meedoet, stelt zichzelf, of hij wil of niet, fundamentele en ook spirituele vragen. In die zin heeft een salon dezelfde effecten als een eredienst met preek.
Het filosoferen in een groep bevordert het autonome denken. Het draagt ook bij aan de wens om authentiek te leven en om het leven ‘in het aangezicht van het oneindige’ vrijer en bewuster vorm te geven. Ons forum is om zo te zeggen een ‘basisgroep’, een plek van inspiratie, zonder vaste vormen en lidmaatschappen. Zo toont zich het remonstrantse leven eerder in een grootmoedige openheid, dan als een vrijzinnige religieuze beweging. Wie deelneemt, hoeft niet meteen lid te worden. Waarom kan deelname aan een tentoonstelling niet een religieuze beleving zijn? Of het bezoeken van een concert, waarover men daarna met elkaar van gedachten wisselt? Waarom kan een poëzie-workshop niet een vorm van eredienst zijn? Mensen vragen vaak welke alternatieve vormen de remonstrantse diensten dan kennen. Zou de ‘dienst aan God’ bij de remonstranten niet eerder vervangen moet worden door ‘een dienst aan mensen’, dus als vrij vormgegeven bijeenkomsten waar men zijn eigen innerlijke stem verwoordt, waar men leert om de last van het leven met anderen te delen?
Toekomst
Onze perspectieven voor de toekomst? Wij willen de vrijzinnige en liberale theologische positie verder duidelijk maken, zonder daarbij missie te bedrijven. Wij willen graag het gesprek voeren met humanisten en ook met atheïsten. Welke andere kerk kan anders hun vragen serieus nemen? Welke ander kerk kan zeggen: ‘Ook van atheïsten kunnen we leren, in het bijzonder waar het gaat over hun kritiek op infantiele Godsbeelden’. Uitgangspunt in ons forum is een breed begrip van religie en we weten dat juist in de dialoog en de confrontatie met de moderne cultuur religieuze vragen naar voren komen. We bediscussiëren ook politieke vraagstukken, in navolging van Walter Benjamin die zegt: ‘Het kapitalisme is een religie’. Wij maken ons druk over de vraag hoe wij deze verlokkende en alles verslindende kapitalistische religie een menselijker en meer sociale gestalte kunnen geven. Het inspirerende aan een vrijzinnige en liberale kerk is toch: uit principe kent ons denken geen begrenzingen.
Het is de hoogste tijd om ook jonge mensen tussen de 20 en 40 jaar de gelegenheid te bieden om hun zaken in een remonstrantenforum te kunnen bespreken. Voor hen zouden de deuren van een forum wagenwijd open moeten staan. Dan kunnen zij zelf gaan bepalen wat voor hen in spirituele zin belangrijk is. Hetzelfde geldt voor Turkse of Arabische moslims: de grote kerken hebben koudwatervrees om dat contact aan te gaan. Wij niet, binnenkort gaan wij in ons forum met Turkse filosofen samenwerken. Ook in Vrijburg Amsterdam preken moslims, dat is voor ons een zeer inspirerend voorbeeld. Wij zoeken bovendien verbindingen met spiritueel geïnteresseerde mensen van bijvoorbeeld Spaanse, Portugese of Italiaanse afkomst die op het moment met duizenden naar Berlijn komen in de hoop op werk en een beter leven dan in hun land van herkomst. Kunnen de remonstranten, historisch gezien in Duitsland een kerk van uitgestotenen en vluchtelingen, deze nieuwe ‘economische vluchtelingen’ begeleiding en hulp bieden?
Europa
‘Wat betekent Europa eigenlijk voor de remonstranten?’, wordt mij vaak gevraagd. Ik heb daar geen antwoord op. Willen de remonstranten wel een Europese kerk worden? Of is een forum in Berlijn slechts een kleine, aangename uitzondering? Voelen de Nederlandse remonstranten inderdaad dat zij rond de religieuze ontwikkeling in Europa een nieuwe opdracht hebben? En willen ze daar menskracht voor inzetten? Zulke vragen stellen wij ons vanuit ons kleine forum in Berlijn, dat rust op de schouders van enkele vrijwilligers die daar veel vrije tijd in willen stoppen. Wat moeten wij doen als mensen een vrijzinnig (homo)huwelijk wensen? En wat als de vele mensen zonder religie een vrijzinnig – christelijke begrafenis wensen? In Berlijn is 52 procent van de inwoners single, onder hen zijn 400.000 homoseksuelen. De eenzaamheid onder veel oudere homo’s en lesbiennes zou bijvoorbeeld een urgent thema voor remonstranten kunnen zijn. Wij kunnen dat in ons kleine forum in Berlijn allemaal niet aan. Wij vormen slechts een bescheiden geluid, dat het in het kerkelijke Berlijn, zoals hierboven beschreven, niet gemakkelijk heeft. En toch geloof ik dat de kansen voor de vrijzinnige remonstranten, die ‘christenen en humanisten’, heel groot zijn. Dan moeten ze zich wel als een open beweging willen manifesteren met veel fora en kleine galerieën, zelfs met cryptes en cafés.
Christian Modehn
Initiator van het ‘Forum der Remonstranten’ in Berlijn. Hij studeerde katholieke theologie (Diploma) en filosofie (Magister). Al 35 jaar werkt hij als journalist bij de ARD voor radio en televisie. Sinds 2011 is hij landelijk lid van de remonstranten.
aus: ADREM, Juni 2013.
(Vertaling Michel Peters)
copyright: adrem, Utrecht.
