Ein Brief an Immanuel Kant:
Ein Vorwort:
In der Gemeinde „de Vrijburg“ in Amsterdam kommen „Remonstranten“ und „Freisinnige Reformierte/Protestanten“ zusammen.
Mit Beginn der Corona-Pandemie hatten einige Mitglieder die gute Idee: Wir starten eine Serie von täglichen und dann wöchentlichen Podcasts zu unterschiedlichen Themen. Als Einladung an die Hörerinnen und LeseInnen, über das Leben und seine Krisen und Hoffnungen nachzudenken und miteinander ins Gespräch zu kommen.
Es ist ein kleiner Kreis aus der Gemeinde, der diese Initiative organisiert, r es sind etliche, die als AutorInnen ihre Beiträge schreiben. Immer in aller Freiheit, entsprechend den Grundsätzen freisinniger Kirchen. Lebensfragen, Lebenserfahrungen stehen im Mittelpunkt.
Hier wird ein Beitrag von Christian Modehn vom 28.11.2023 publiziert, mit dem Hinweis weiter unten auf unterschiedliche Podcast-Beiträge der letzten Wochen. CM.
Ein Brief von Christian Modehn (Berlin) an den Philosophen Immanuel Kant in Königsberg.
Lieber Immanuel Kant,
ich will Ihnen meinen Dank aussprechen zu Ihrem Vorschlag, die christliche Religion als Religion der Vernunft zu verstehen. Das gehört zu Ihrem Programm, die universal für alle Menschen geltenden Prinzipien der Vernunft darzustellen. Ihre Erkenntnisse entsprechen nur der Einsicht, dass bei aller Unterschiedlichkeit der Menschen alle Menschen eben auch gemeinsam Menschen sind, als Menschen eigentlich von der Vernunft, dem Geist, bestimmt…
Angesichts der Kriege und der Gewalt jetzt muss ich zuerst daran erinnern: Sie haben gelehrt, dass es für alle Menschen eine gemeinsame Orientierung gibt für ein ethisches, ein menschenwürdiges Leben: Sie sprechen vom Kategorischen Imperativ: Jeder Mensch soll so handeln, dass seine persönlichen Optionen im Handeln, also seine Maximen, auch universal, für alle Menschen kategorisch gelten sollen. Von dieser Orientierung entfernt sich die Menschheit auch heute, wie schon so oft.
Trotzdem meine ich: Unser Auftrag ist, wo auch immer, in allen Gruppen und in jeder Gesellschaft, die allen gemeinsame Vernunft zu verteidigen. Also Nationalismus, Rassismus, Antisemitismus, religiösen Fundamentalismus mit der Kraft der Kritik zu bekämpfen. Ohne die Idee der universal geltenden Menschenrechte für alle kann es keine humane Welt geben. Sie muss in Zeiten des Waffenstillstands, in Zeiten des Friedens, gelehrt und „eingeimpft“ werden. Gilt jetzt etwa nur noch die Spirale der Gewalt?
Aber ich will mich für ein anderes Thema bei Ihnen bedanken: Sie nennen sich selbst „philosophischen Religionsforscher“. Und sind dabei ein Kritiker der christlichen Religion … Ihr Buch „Die Religion innerhalb der Grenzen der bloßen Vernunft“ (auch nur „Religionsschrift“ genannt) wurde von Ihnen zwar schon 1793 veröffentlicht, aber Ihre Vorschläge sind alles andere als veraltet. Wir müssen heute Ihre Gedanken auf unsere Weise aktuell verstehen, das ist ja ein allgemeines Grundprinzip im Umgang mit „alten Texten“.
Ihr Buch ist ohne Zweifel eine Provokation, Sie betonen: Es gibt eine universale christliche Religion, eine Art „unsichtbare Kirche“, wie Sie schreiben, die alle Menschen aller verschiedenen Konfessionen umfasst. Man kann Katholik, Protestant, Orthodoxer und so weiter bleiben, soll aber anerkennen: Über allen Konfessionen mit ihren Dogmen steht die unsichtbare, also die nicht – institutionelle, die vernünftige Kirche. Sie ist wichtiger als jede einzelne Konfession. Nur so wird Frieden unter den Konfessionen möglich.
Und diese vernünftige Kirche hat nur ganz wenige Grundsätze. Sie sind Resultat vernünftiger Überlegung: Eine göttliche, schöpferische, göttliche Kraft gehört für Sie zum christlichen Vernunftglauben. Jeglicher Aberglaube, auch Wunderglaube, ist ausgeschlossen. Und dann ist für den Vernunftglauben zentral: Alle Menschen sollen frei leben können, also von Willkürherrschaft, auch klerikaler Willkür, befreit sein und in Respekt und Wohlwollen miteinander leben. Und als dritte Erkenntnis der Vernunftreligion: Es gibt eine innere Mitte in allen Menschen, eine geistige Dimension, die wir Seele nennen. Sie ist etwas Göttliches im Menschen ist, also unsterblich.
Im damaligen Preußen hatten Sie unter der Zensur des scheinheilig frommen Königs Friedrich Wilhelm II. zu leiden. Sie haben trotzdem ihre christliche Religion der Vernunft und Toleranz öffentlich voller Mut verteidigt. Sie sprechen von Jesus als einem „Lehrer“: „Zuerst will Jesus allein die reine moralische Herzensgesinnung“, und das heißt: „Befördere das Wohl der anderen Menschen aus unmittelbarem, nicht von eigennützigen Interessen abgeleiteten Wohlwollen“. Sie sprechen auch von der Teilnahme an Gottesdiensten am Sonntag, sie sind wichtig, um die Verbundenheit mit der Gemeinschaft zu stärken. Und Gebete haben für Sie den Sinn, wie auch die Poesie, die Dichtung, Menschen auf dem Weg einer menschenfreundlichen, ethischen Lebensweise zu bestärken.
Lieber Herr Kant, Sie sind ein universal gebildeter Mensch, keineswegs nur ein spezialisierter Philosoph, Sie kannten die Religionen, Kirchen und Konfessionen Ihrer Gegenwart. Den verfolgten antidogmatischen „Polnischen Brüdern“ (Sozzinianer genannt) galt Ihre Sympathie, und sicher waren Sie auch den „Arminianern“ (den heutigen Remonstranten) sehr gewogen. Vielleicht gehören Sie, lieber Herr Kant, zumal mit Ihrer „Religionsschrift“ zu den Philosophen, die eine moderne freisinnige Theologie und freisinnige Spiritualität inspirieren und unterstützen. Und sicher werden Sie auch in den Niederlanden bei „Freisinnigen“ deswegen schon längst geschätzt und geachtet.
Der Beitrag in niederländischer Sprache, der als Podcast produziert wurde.
Geschreven door Christian Modehn
Voorgelezen door Gert van Drimmelen
Geluidsmontage Seth Mook
Übersetzung: Dik Mook
Beste Immanuel Kant,
Graag wil ik u bedanken voor uw voorstel om de christelijke religie te begrijpen als ‘Religie van de rede’. Dit maakt deel uit van uw project, de universeel voor alle mensen toepasbare principes van de rede te schetsen. Uw inzicht is, dat ondanks alle verschillen tussen mensen, alle mensen ook samen mensen zijn, door de rede, de geest, het verstand bepaald…
Gelet op de oorlogen en het geweld van nu herinner ik me dat dat ik van u leerde dat er voor alle mensen een gemeenschappelijke oriëntatie is, een publieke moraal gericht op een ethisch, menswaardig leven. U spreekt van de categorische imperatief: ieder mens moet zo handelen dat zijn of haar persoonlijke keuzes in het leven, d.w.z. een Maxime zoals u dat dat noemt, universeel voor alle mensen, categorisch van toepassing zijn. De mensheid verwijdert zich echter ook vandaag de dag weer van deze oriëntatie, wat zo vaak is gebeurd.
Niettemin denk ik, dat het onze missie is, in alle groepen en in elke samenleving, waar dan ook, de algemeen geldende rede te verdedigen. Dus moeten we strijden tegen nationalisme, racisme, antisemitisme en religieus fundamentalisme met de kracht van kritiek. Zonder universele mensenrechten voor iedereen kan er geen humane wereld bestaan. Dat idee moet worden onderwezen, ‘ingeënt’ in tijden van staakt-het-vuren, in tijden van vrede. Want is de geweldsspiraal nu nog het enige wat ons rest?
Maar ik wil u voor nog iets anders bedanken. U noemt uzelf een ‘filosofische religie wetenschapper’. En u bent daarmee een criticus van de christelijke religie… Uw boek “De religie binnen de grenzen van de zuivere rede” (ook wel ‘Religionsschrift’ genoemd) werd weliswaar al in 1793 door u gepubliceerd, maar uw ideeën zijn allesbehalve achterhaald. We moeten uw gedachten van toen actualiseren, proberen in onze tijd te begrijpen. Dat is een algemeen basisprincipe als we met ‘oude teksten’ te maken hebben.
Uw boek is zonder twijfel een provocatie; u benadrukt dat er een universele christelijke religie bestaat, een soort “onzichtbare kerk”, zoals u schrijft, die alle mensen van alle verschillende geloven omvat. Je kunt katholiek, protestant, orthodox, enzovoort blijven, maar je moet erkennen dat boven alle godsdiensten met hun dogma’s de ‘Onzichtbare kerk’ staat, dat wil zeggen de niet-institutionele, de rationele kerk. Deze is belangrijker dan welk geloof dan ook. Dit is de enige manier waarop vrede tussen geloven mogelijk zal zijn.
En deze ‘Kerk van de Rede’ heeft heel weinig principes. Die zijn het resultaat van diep nadenken: voor u maakt een goddelijke, scheppende, creatieve kracht deel uit van het christelijke ‘Geloof van de Rede’. Elk bijgeloof, inclusief het geloof in wonderen, is uitgesloten. En dan is centraal in dat ‘Geloof van de Rede’, dat alle mensen in staat moeten zijn vrij te leven, dat wil zeggen vrij van willekeurige heerschappij, inclusief administratieve en klerikale willekeur. En dat in een samenleving waar respect en welwillendheid voorop staan. En het derde inzicht van dat ‘Geloof van de Rede’ is, dat er een innerlijk centrum is in alle mensen, een spirituele dimensie die we de ziel noemen. Het is iets goddelijks in de mens, en daarom onsterfelijk.
In het toenmalige Pruisen had u te lijden onder de censuur van de schijnheilige, vrome koning Friedrich Wilhelm II. Niettemin verdedigde u moedig uw christelijke ‘Religie van de Rede’ en tolerantie. U spreekt van Jezus als een ‘leraar’: “Allereerst wil Jezus alleen de zuivere morele gerichtheid van het hart”, en dat betekent: “Bevorder het welzijn van andere mensen uit directe welwillendheid die niet voortkomt uit egoïstisch gedrag.” U spreekt ook over het bijwonen van kerkdiensten op zondag, die belangrijk zijn voor het versterken van de band met de gemeenschap. En voor u hebben gebeden, net als poëzie, de betekenis om mensen aan te moedigen een humane en ethische manier van leven te lijden.
Geachte heer Kant, u bent een universeel geschoold persoon, zeker niet slechts een gespecialiseerde filosoof; u kende de religies, kerken en geloven van uw tijd. U had sympathie voor de vervolgde anti dogmatische ‘Poolse Broeders’ (genaamd Socinianen), en u had zeker ook veel waardering voor de ‘Arminianen’ (de huidige Remonstranten). Misschien bent u, heer Kant, een van de filosofen die de moderne, liberale theologie en liberale spiritualiteit inspireren en ondersteunen, vooral met uw geschrift ‘Religie binnen de grenzen van de zuivere rede’. En daarom ook wordt u al lang gewaardeerd en gerespecteerd door vrijzinnigen en Remonstranten in Nederland.
Veröffentlicht als Podcast am 28.11.2023
….
Alle columns
Beste Immanuel Kant, #282 door Vrijzinnige Miniaturen
Nieuw: Vrijburg Filmcafé, met “Lingui, the sacred bonds” door Bestuur Vrijburg
Beste monotheistische vriend, #281 door Vrijzinnige Miniaturen
Lieve Zee, #280 door Vrijzinnige Miniaturen
Zondag 19 november 10.30 uur: Herdenking van overledenen door Joost Röselaers
Beste Murad, #279 door Vrijzinnige Miniaturen
Zondag a.s. 5 november 10.30 uur Vrijburg laat Thijs Launspach voorgaan door Rachelle Van Andel
Beste Onzichtbare Onbekende, #278 door Vrijzinnige Miniaturen
Zondag a.s. 29 oktober 10.30 uur: over de zegen door Joost Röselaers
Brief aan mijn toekomstige kind, #277 door Vrijzinnige Miniaturen
Brief aan iemand anders, #276 door Vrijzinnige Miniaturen
Voor als het nieuws je overspoelt door Rachelle Van Andel
Aan alle katten die ik gehad heb, #275 door Vrijzinnige Miniaturen
Zondag a.s. 10.30 uur. Dienst met als thema ‘bevrijdende liefde’ door Joost Röselaers
Hey Jimi, #274 door Vrijzinnige Miniaturen
Vrijburg laat tenorsolist Pablo Gregorian horen – 1 oktober in Vrijburg door Rachelle Van Andel
Tekst van de overdenking van Joris Luyendijk, uitgesproken op 17 september in Vrijburg Amsterdam door Joost Röselaers
Zondag a.s. 17 september Vrijburg laat Joris Luyendijk voorgaan door Joost Röselaers
Crossing the waters – Mpho Tutu in Het Concertgebouw door webmaster
Zondag a.s. 20 augustus 10.30 uur: Dienst o.l.v. Joost Röselaers door Joost Röselaers
Zondag a.s. : dienst aan de hand van gedichten en gedachten van Lieke Marsman door Joost Röselaers
Anders Winnen, #272 door Vrijzinnige Miniaturen
Lezen, #271 door Vrijzinnige Miniaturen
Het is feest! Alles over ons jubileum weekend voor 90 jaar Nieuwe Rem 17/18 juni a.s. – Kom je ook? door Bestuur Vrijburg
Moedig tegen de klippen op, #270 door Vrijzinnige Miniaturen
Zondag a.s.: Vrijburg laat Joyce Sylvester voorgaan door Joost Röselaers
(s)preken, #269 door Vrijzinnige Miniaturen
Toekomst, #268 door Vrijzinnige Miniaturen
Je verjaardag, een halteplaats in de tijd, #267 door Vrijzinnige Miniaturen
Bal Masqué, #266 door Vrijzinnige Miniaturen
